Kolędy to nieodłączny element polskich świąt Bożego Narodzenia. Melodie, które znamy i śpiewamy od pokoleń, mają długą i fascynującą historię. Okazuje się, że najstarsza polska kolęda powstała w Krakowie, jednak jej słowa nie były zapisane w języku polskim! Skąd wzięły się kolędy, jak zmieniały się przez wieki i dlaczego śpiewamy je właśnie tak, a nie inaczej?
- Kolędy mają korzenie w starożytnym Rzymie i początkowo były pieśniami noworocznymi, które z czasem zaczęły opowiadać o narodzinach Jezusa.
- Najstarsza polska kolęda powstała w Krakowie, ale... po łacinie! To "Buccinemus in hac die" autorstwa Bartłomieja z Jasła z XIV/XV wieku.
- Pierwsza polskojęzyczna kolęda to "Zdrow bądź, krolu anjelski" z XV wieku, prawdopodobnie tłumaczenie pieśni czeskiej lub łacińskiej.
- Chcesz poznać więcej informacji o fascynującej historii kolęd i ich roli w polskich świętach? Sprawdź cały artykuł!
Dziś trudno sobie wyobrazić święta bez kolęd. Śpiewają je wszyscy - dzieci i dorośli, wierzący i niewierzący. W polskiej tradycji bożonarodzeniowej są ich dziesiątki. Ale czy zastanawialiście się kiedyś, kiedy i gdzie powstała pierwsza polska kolęda?
Kolęda, jak sama nazwa wskazuje, wywodzi się z łacińskiego "calendae", oznaczającego pierwszy dzień miesiąca lub roku. To właśnie w starożytnym Rzymie 1 stycznia obchodzono jako początek nowego roku, a z tej okazji śpiewano pieśni i składano sobie życzenia. Tradycja ta, wraz z rozwojem chrześcijaństwa, została włączona do obchodów Bożego Narodzenia - czasu, który w liturgii uznawany był za początek nowego życia.
Kolędy początkowo miały charakter noworoczny, a dopiero z czasem zaczęły być utożsamiane z narodzinami Jezusa. Z biegiem lat ich tematyka ulegała zmianom. Dziś kolęda to pieśń opowiadająca o narodzeniu Chrystusa, choć nie brakuje też utworów skupiających się na codziennych świątecznych zwyczajach - te nazywamy pastorałkami.
Tradycja kolędowania sięga w Polsce co najmniej XIII wieku. To właśnie wtedy pojawiają się pierwsze wzmianki o śpiewaniu pieśni podczas świąt. Ale która z nich była pierwsza i czy rzeczywiście była "polska"?
Za najstarszą kolędę napisaną przez Polaka uważa się utwór "Buccinemus in hac die" ("Dmijmy w trąby w dniu tym świętym"). Jej autorem był Bartłomiej z Jasła, profesor Uniwersytetu Krakowskiego, żyjący na przełomie XIV i XV wieku. Pieśń ta powstała w Krakowie, ale - co ciekawe - została napisana po łacinie.
Kolęda składa się aż z czternastu zwrotek, a jej wyjątkowość polega na tym, że pierwsze litery 20 strof tworzą akrostych - ukryty podpis autora. Dzięki badaniom naukowców udało się także odtworzyć melodię tej kolędy, którą po wiekach można było usłyszeć podczas koncertu w Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w 2016 roku. Rękopis tej niezwykłej pieśni znajduje się dziś w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej.
Choć Bartłomiej z Jasła był autorem najstarszej znanej kolędy, nie była ona napisana w ojczystym języku. Za pierwszą polskojęzyczną kolędę uznaje się utwór "Zdrow bądź, krolu anjelski". Jej autorem był Jan Szczekna, cysters i spowiednik królowej Jadwigi, pochodzący z Czech.
Tekst tej kolędy pochodzi z kazania wygłoszonego na Boże Narodzenie, a melodia została zapisana przez benedyktynki w Staniątkach w XV wieku. Powstała prawdopodobnie w 1424 roku i - co ciekawe - jest prawdopodobnie tłumaczeniem pieśni czeskiej lub łacińskiej. Polska wersja została odnaleziona w XIX wieku przez Aleksandra Brücknera w rękopisie Biblioteki Załuskich w Petersburgu. Oryginalny zapis nie zawierał nut, a sama kolęda dziś jest już niemal zapomniana.
Historia kolęd to nie tylko wielkie dzieła, które przetrwały wieki, lecz także setki utworów, które zniknęły z pamięci kolejnych pokoleń. Pieśń "Zdrów bądź, krolu anjelski" jest dziś znana tylko nielicznym, podobnie jak "Płacze Jezus mały" czy "Bóg się z Panny narodził". Mimo to repertuar świąteczny wciąż się rozwija, a najpopularniejsze utwory to dziś m.in.:
- "Dzisiaj w Betlejem",
- "Cicha noc",
- "Przybieżeli do Betlejem",
- "Wśród nocnej ciszy",
- "Pójdźmy wszyscy do stajenki",
- "Lulajże Jezuniu",
- "W żłobie leży",
- "Gdy śliczna Panna",
- "Bóg się rodzi, moc truchleje".
Kolędy tradycyjnie śpiewa się podczas Pasterki, czyli w nocy z 24 na 25 grudnia. Zgodnie z kościelnym zwyczajem można je wykonywać aż do 2 lutego. Pieśni te mają wymiar symboliczny, są wyrazem wdzięczności i wiary, ale nie ograniczają się tylko do kościołów.
Kolędowanie to również ważny element domowych świąt. W polskich domach spotykamy się przy stole, by wspólnie śpiewać ulubione kolędy. Pieśni te towarzyszą także jasełkom, przedstawieniom teatralnym i koncertom w filharmoniach.
Zwyczaj kolędowania wywodzi się ze słowiańskiej i rzymskiej tradycji. Dawniej grupy kolędników odwiedzały domy, składając życzenia pomyślności i otrzymując w zamian podarki - głównie jedzenie, tzw. szczodraki. Kolędnicy występowali w barwnych strojach, odgrywając role Heroda, Gwiazdora, pasterzy, Trzech Króli, a także postaci takie jak niedźwiedź, koza czy turoń.
Kolędowanie miało nie tylko wymiar religijny, ale także społeczny i rozrywkowy. Było okazją do spotkań, wspólnego śpiewu i zabawy, a także przekazywania tradycji z pokolenia na pokolenie.