Miasto na Szlaku Kultur Kresowych. Byliśmy w Biłgoraju!

Przez wieki Biłgoraj słynął z sitarstwa. Już od XVII wieku aż do teraz - chociaż już w minimalnym zakresie - wytwarzane były sita. Głównie z drewna sosnowego i końskiego włosia. Surowca było pod dostatkiem ze względu na okoliczne lasy i bagna. Szczyt potęgi sitarstwa przypadał na przełom XVIII i XIX wieku. Przez całą zimę kobiety tkały sita z końskiego włosia na specjalnych maszynach, później były naciągane na drewniane konstrukcje. Wiosną mężczyźni - sitarze - wyruszali w świat z towarem, wracali dopiero jesienią. Wzmianki mówią o tym, że swoje produkty sprzedawali w daleko w Rosji, w Azji czy na Bliskim Wschodzie. Szybko się bogacili. Na początku XIX wieku tradycyjny szlak handlowy prowadził na południe, przez Galicję do Czech, na Węgry, Mołdawię i Wołoszczyznę. Sitarze wyruszali także do Prus i Rosji. 

Dobra passa skończyła się po I wojnie światowej. Do dziś w centrum miasta udało się zachować jedno z gospodarstw sitarskich, które zmieniono w skansen. Zagroda sitarska jest z roku 1810. Jest to unikat w skali kraju. Można zobaczyć m.in. "krojsa" do tkania płócienek włosianych. Sławę sitarstwa biłgorajskiego utrwalił w literaturze Ignacy Krasicki - pisząc o biłgorajskich sitach i przetakach. Sitarze doczekali się swojego pomnika tuż obok Biłgorajskiego Centrum Kultury.

Od początku istnienia Biłgoraj był miastem wielokulturowym. To zresztą specyfika terenów pogranicznych. Zezwolenie na założenie prywatnego miasta Biłgoraja, na prawie magdeburskim, wydał król Stefan Batory kalwinowi - Adamowi Gorajskiemu w 1587 r. Przywilej lokacyjny zezwalał osiedlać się tu "ludziom wszelkiego stanu" - Polakom, Rusinom i Żydom. Gorajski założył zbór kalwiński oraz prawdopodobnie także parafię prawosławną (która w XVII w. była już unicka). Odrębny przywilej dla Żydów wydał Zygmunt Gorajski (syn założyciela miasta) w 1616 r. i potwierdził go w 1634 r.

Pierwsze wzmianki o istnieniu gminy żydowskiej pochodzą z końca XVI wieku. Pod koniec XVIII wieku wśród 2176 mieszkańców ponad 19 proc. stanowili Żydzi. W XIX wieku już ponad 65 proc. zamieszkujących miasto. Żydzi posiadali wówczas synagogę, 3 kirkuty, dom modlitwy, szkołę, łaźnie. Zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem.

Z Biłgoraja pochodziła matka Izaka Bashevisa Singera - żydowskiego pisarza, późniejszego noblisty. W Biłgoraju wraz z bratem spędzili swoje młodzieńcze lata (1917 - 1922). Autor m. in. "Dworu", "Spuścizny", "Sztukmistrza w Lublinie" i "Szatana w Goraju", został laureatem Literackiej Nagrody Nobla w 1978 r. Mimo iż Singer większość życia spędził poza Biłgorajem, to jednak jego dzieła często nawiązywały do tego miasta i regionu. W mieście odbywają się imprezy nawiązujące do Singera, a jego samego możecie spotkać na ławeczce - usiąść obok i zrobić zdjęcie.

Społeczność żydowska Biłgoraja została zamknięta w getcie, które zlikwidowano w listopadzie 1942 r. Niemal całą miejscową ludność żydowską wymordowano w obozie zagłady w Bełżcu.

Pierwsza Cerkiew w Biłgoraju była zbudowana w 1617 roku, jeszcze jako prawosławna o czym świadczył napis na jednej z belek cerkiewnej budowli. Wspomniana stara cerkiew została zrujnowana w połowie XVIII stulecia. W latach 1790-1793 została zbudowana dzisiejsza murowana cerkiew św. Jerzego, która w roku 1919 została przejęta i zamieniona na świątynię rzymskokatolicką. W 1919 roku cerkiew i cały majątek cerkiewny na mocy rozporządzenia ministerstwa rolnictwa został przejęty pod przymusowy zarząd państwowy.

W czasie II wojny światowej, w 1941 roku, cerkiew znowu zaczęła należeć do wyznawców prawosławia. Tak było do roku 1945, w którym to nastąpiła akcja wysiedleńcza społeczności prawosławnej na, ówcześnie sowiecką, Ukrainę.

Dosłownie kilka minut spacerem od centrum powstaje niesamowite miasteczko. Choć jest zupełnie nowo budowane, to jednak prezentuje architekturę, kulturę oraz model społeczeństwa charakterystyczny dla rubieży południowo-wschodniej Polski z przełomu XIX i XX w. Miasteczko docelowo będzie składać się z 3 części - żydowskiej, prawosławnej i polskiej. Jak na razie powstała pierwsza część projektu. Co ciekawe, powstałe budynki to wierne kopie budynków istniejących w rzeczywistości obecnie, czy niegdyś odtworzone na podstawie planów, czy zachowanych fotografii z innych miasteczek kresowych. Takiego miasteczka nigdy w Biłgoraju - w takiej formie - nie było. To nie jest rekonstrukcja, ale zupełnie niecodzienna próba pokazania przeszłości. Pomysłodawcą miasteczka jest fundacja Biłgoraj XXI.

Biłgoraj to brama do Roztocza, które zaczyna się zaledwie 20 kilometrów dalej. Region biłgorajski należy do najcieplejszych i najsłoneczniejszych w Polsce. W samym mieście do spacerując po okolicznych lasach czy korzystając ze ścieżek rowerowych - w tym wschodniego szlaku rowerowego Green Velo. Można też wybrać się nad Zalew Bojary. W mieście znajdziecie również plac do street workoutu - czyli taką siłownię pod chmurką oraz boisko do piłki plażowej.

Bogata sieć rzeczna, czyste powietrze, lasy obfitujące w zwierzynę, grzyby i jagody oraz dogodny klimat o wysokim stopniu nasłonecznienia to kolejne atuty Biłgoraju. Wokół miasta rozciąga się duży kompleks sosnowy Puszczy Solskiej. Do tego różnorodna rzeźba terenu od płaskich dolin nadrzecznych, pociętych licznymi dopływami, po pofałdowane krawędzi Roztocza, do bagnistych nieurodzajnych terenów prawobrzeżnej Tanwi.

W pobliżu Biłgoraja, w rezerwacie "Obary", występuje głuszec, jarząbek, cietrzew i żuraw, a także rzadkie gatunki roślin jak: turzyca bagienna, gnidosz królewski, bagnica torfowa, rosiczka okrągłolistna i długolistna. Jest to chronione torfowisko wysokie, największe obszarowo na tym terenie.

Wszyscy mają pierogi, a w Biłgoraju jest pieróg - piróg zwany również krupniakiem. Różni się on znacznie od tradycyjnych pierogów. Pieróg biłgorajski wyglądem przypomina pasztet. Powstaje m.in. z gotowanych ziemniaków i gryczanej kaszy, twarogu i słoniny. Można jeść na gorąco lub zimny ze śmietaną, mlekiem albo masłem. Podobno nieźle smakuje również z keczupem.