To pytanie od lat fascynuje zarówno naukowców, jak i zwykłych ludzi: dlaczego kobiety żyją dłużej niż mężczyźni? Statystyki są jednoznaczne – na całym świecie, niezależnie od szerokości geograficznej czy epoki historycznej, kobiety przeciętnie dożywają starszego wieku niż mężczyźni. Choć postęp medycyny i poprawa warunków życia sprawiły, że różnica ta w niektórych krajach się zmniejszyła, jej całkowite zniwelowanie wydaje się mało prawdopodobne. Opublikowana właśnie na łamach czasopisma "Science Advances" praca wskazuje, że przyczyny tej biologicznej zagadki sięgają bowiem głęboko w naszą ewolucyjną przeszłość i są widoczne nie tylko u ludzi, ale także u wielu innych gatunków zwierząt.
Międzynarodowy zespół naukowców pod kierownictwem badaczy z Instytutu Antropologii Ewolucyjnej im. Maxa Plancka w Lipsku przeprowadził największą dotąd analizę różnic w długości życia samców i samic ssaków oraz ptaków. Wyniki ich pracy rzucają nowe światło na jeden z najbardziej intrygujących problemów biologii: dlaczego samce i samice starzeją się w różnym tempie i dożywają różnego wieku?
Analiza objęła aż 1176 gatunków ssaków i ptaków, zarówno żyjących na wolności, jak i w ogrodach zoologicznych. Okazało się, że wśród ssaków samice żyją średnio o 13 procent dłużej niż samce, choćby u pawianów czy goryli to właśnie samice częściej dożywają sędziwego wieku. Jednak u ptaków sytuacja jest odwrotna: samce żyją przeciętnie o 5 procent dłużej niż samice. Wyjątki od tej reguły również się zdarzają – na przykład wśród ptaków drapieżnych to samice są większe i żyją dłużej.
Jedna z hipotez tłumaczących te różnice odwołuje się do genetyki. U ssaków samice mają dwa chromosomy X, podczas gdy samce tylko jeden X i jeden Y. Posiadanie dwóch chromosomów X może chronić przed szkodliwymi mutacjami, dając przewagę w długości życia. U ptaków system jest odwrotny - to samice są heterogametyczne (mają chromosomy Z i W), co może tłumaczyć, dlaczego to samce ptaków żyją dłużej.
Jednak geny to nie wszystko. "Niektóre gatunki wykazują odwrotny wzorzec niż ten, którego byśmy się spodziewali na podstawie chromosomów płciowych" - podkreśla główna autorka badania, Johanna Stärk. Przykładem są wspomniane już ptaki drapieżne, gdzie samice są zarówno większe, jak i dłużej żyją. To dowód na to, że na długość życia wpływa wiele czynników, a chromosomy są tylko częścią tej układanki.
Kolejnym istotnym elementem są strategie rozrodcze. W świecie ssaków, gdzie konkurencja o partnerki jest silna, samce często inwestują w rozwój imponujących cech - od kolorowego upierzenia po rozbudowane poroża czy większą masę ciała. Te cechy zwiększają szanse na sukces rozrodczy, ale jednocześnie skracają życie. W gatunkach poligamicznych, gdzie rywalizacja jest największa, samce umierają wcześniej. U ptaków natomiast dominują gatunki monogamiczne, gdzie presja konkurencyjna jest mniejsza, a samce często żyją dłużej.
Nie bez znaczenia jest też opieka nad potomstwem. Badacze zauważyli, że płeć, która więcej inwestuje w wychowanie młodych - a u ssaków są to najczęściej samice - żyje dłużej. W przypadku długowiecznych gatunków, takich jak naczelne, dłuższe życie samic jest ewolucyjnie korzystne: mogą one dłużej opiekować się potomstwem aż do jego samodzielności.
Aby sprawdzić, jak duży wpływ na długość życia mają czynniki środowiskowe, naukowcy przeanalizowali dane z ogrodów zoologicznych, gdzie zwierzęta są chronione przed drapieżnikami, chorobami i trudnymi warunkami klimatycznymi. Okazało się, że różnice w długości życia między płciami były tam mniejsze, ale nigdy nie znikały całkowicie. To przypomina sytuację u ludzi - rozwój medycyny i poprawa warunków życia zmniejszyły różnicę w długości życia kobiet i mężczyzn, ale jej nie wyeliminowały.
Wyniki badań sugerują, że różnice w długości życia między płciami są głęboko zakorzenione w procesach ewolucyjnych. Kształtują je zarówno selekcja płciowa, jak i mechanizmy rodzicielskie, a także różnice genetyczne w systemie określenia płci. Czynniki środowiskowe mają wpływ na skalę tych różnic, ale nie są w stanie ich całkowicie zniwelować. Oznacza to, że dłuższe życie kobiet nie jest wyłącznie efektem stylu życia czy dostępu do opieki zdrowotnej, ale także częścią naszej ewolucyjnej historii.